دکتر محمود فتوحی؛مفهوم «معاصر» از جنجال برانگیزترین بحث های ادبی
منبع :تازه های ادبی
 
 
http://www.s1001.com/ccccc.htm
 
 
؛دکتر محمود فتوحی:
 

؛مفهوم «معاصر» از جنجال برانگیزترین
 
 
بحث های ادبی است


؛نهمین نشست گروه ادب معاصر فرهنگستان
 
 
زبان و ادب فارسی با سخنرانی محمود فتوحی
 
 
 
 درباره «مفهوم تاریخ ادبیات معاصر» برگزار شد.
 

به گزارش ایسنا، احمد سمیعی گیلانی -
 
 
از اعضای پیوسته گروه ادب معاصر فرهنگستان-
 
 
 در ابتدای نشست گفت: این نشست را با
 
 یاد شادروان قیصر امین پور -
 
عضو پیوسته گروه ادب معاصر فرهنگستان
 
 زبان و ادب فارسی-
 
 
 
 آغاز می کنیم و به احترام روانش تقاضای سکوت
 
 
و قرائت فاتحه دارم.
 

سمیعی گیلانی سپس با اشاره به سخنرانی های
 
 
 نشست های پیشین، توضیح داد: مسائل زنده
 
 
 ادبیات فارسی و همچنین مسائل مربوط به ادبیات
 
 
 مثل نقد و نظریه ادبی، موضوع سخنرانی های
 
 
 ما بوده اند.
 
 
 در این نشست ها، کوشش شد تا طرح موضوع ها،
 
 
 افق های تازه ای بر روی پژوهشگران
 
 
 جوان باز کند.
 

او در ادامه، محمود فتوحی را که از مشهد برای
 
 
 
سخنرانی آمده بود،
 
 
 به صورت مختصر معرفی کرد.
 
 
 دکتر فتوحی در این نشست در خصوص مفهوم
 
 
 تاریخ ادبیات معاصر سخنرانی کرد که می خوانیم:
 
 
ابتدا یاد می کنم از دوست بزرگوار و
 
 
شاعر فرهیخته مرحوم قیصر امین پور
 
 
که خداوند روانش را شاد کند.
 
 
 
 همچنین استاد بزرگوار و معظم،
 
 
 سیدجعفر شهیدی که این روزها
 
 
 هم زمان است
 
 
 
 با هفتمین روز درگذشتش
 
 
 و ان شاء الله خدا ما را از دریای معرفت
 
 
 
آن ها سرشار کند.
 

امروزه نظریه تاریخ ادبی یکی از بحث های
 
 
 مهم است و شاخصه هایش
 
 
 بسیار مورد توجه. در این میان مفهوم معاصر
 
 
 (Contemporary) یکی از جنجال برانگیزترین
 
 
بحث های ادبی است، به خصوص آن جا که
 
 
 بحث زمانی ادب معاصر درمی گیرد و پای
 
 
مباحث به حوزه فلسفه و مبانی فلسفی
 
 
 هم کشیده می شود.
 

تقریبا در اغلب زبان های زنده دنیا، مفهوم
 
 
 معاصر مبهم است،
 
 
 به خصوص آن جا که برای توصیف ادب و هنر
 
 
به کار می رود. سوالاتی از جمله معاصر چیست؟
 
 
چه کسی با چه کسی معاصر است؟
 
 
 و یا چه چیزی با چه کسی معاصر است؛
 
 
 آیا با نویسنده یعنی مورخ ادبی معاصر
 
 
است یا با اثر ادبی؟
 
 
مطرح هستند و در پیش روی نظریه پردازان
 
 
 تاریخ ادبی و نویسندگان تاریخ ادبیات قرار دارند.
 
 

اگر مروری کنیم، می بینیم که در منابع مختلف موجود
 
 
 در فرهنگ جهانی، از قرون وسطی به بعد،
 
 
 معاصر محسوب می شود
 
 
 و تقریبا از زمانی که تفاوت میان سنت
 
 
و تجدد مطرح می شود.
 
 
 در یک نگاه کوچک تر، قرن بیستم معاصر است
 
 
 و در نگاه عمیق تر، بعد از جنگ جهانی دوم
 
 
 و در یک نگاه دقیق تر با مبانی فلسفی
 
 
 از سال ١٩٥٠ به بعد یعنی نیمه دوم قرن بیستم
 
 
 به بعد و عده ای هم از ١٩٧٥
 
 
 به بعد را معاصر می دانند،
 
 
 یعنی بعد از پست مدرنیسم
 
 
 و در یک نگاه خیلی سخت گیرانه،
 
 
برخی دهه اخیر را و در نگاه رادیکال
 
 
 سال ٢٠٠٧ را معاصر می دانند.
 
 
 همان طور که در وب سایت ها آثار
 
 
منتشر شده در سال ٢٠٠٧ را ادبیات
 
 
 معاصر معرفی می کنند.
 
 
در واقع این فضای مشوش در ادراک مفهوم
 
 
معاصر وجود دارد.
 

آمیختگی شاخص ها دراین مفهوم ،معاصر
 
 
به معنی هم زمانی، معاصر به معنی مدرن
 
 
 و معاصر به معنی امروزی در بحث محدوده
 
 
 زمانی معاصر جای می گیرند. به عنوان نمونه،
 
 
در مورد دوم که چه کسی با چه کسی
 
 
 هم زمان است، مثلا محمدعلی جمالزاده
 
 
در سال ١٣٠٠ بر ادب فارسی معاصر
 
 
 تاثیر جدی می گذارد،
 
 
و این سوال مطرح می شود
 
 
 
که او معاصر با کیست؟
 
 
مفهوم مدرن بودن هم که به خصوص
 
 
 در جهان سوم توهم های بسیاری را
 
 
برانگیخته است موضوعی مبهم است.
 
 
 البته در کشور ما نگارش تاریخ ادبی
 
 
 همیشه تقریبا به تاریخ متصل بوده است
 
 
و کمتر تاریخ ادبی را می بینیم که
 
 
درباره معاصر نوشته شده باشد.
 
 
 این جا یک مشکل است و آن خود زمان است
 
 
که یک مفهوم گنگ و کاملا انتزاعی است.
 
 
 تاریخ ادبیات با تاریخ سیاسی حرکت موازی
 
 
دارند و در دنیا، بخش عظیمی از تاریخ ادبیات های
 
 
 مکتوب و نوشته شده بر ستون فقرات
 
 
عامل های تاریخی استوارند.
 
 
اولین مشکل که برای مورخ به وجود می آید،
 
 
 این است که هم زمانی با چه کسی؟
 
 
 اگر معاصر را به معنای هم دوره بگیریم،
 
 
بسیاری از آثار دوره رضاخانی به هیچ وجه
 
 
 با ما معاصر نیستند.
 
 
در حال حاضر، چند نسل استفاده کننده
 
 
از یک زبان ادبی هستند.
 
 
 اما آیا نسل ٢٠ ساله ١٣٦٨ با
 
 
نسل ٣٠ ساله ١٣٥٨ هم دوره
 
 
 و هم زمانند و آیا پرسش ها و دیدگاه های
 
 
 زیبایی شناختی آن ها با هم فرق دارد؛
 
 
 چنان که شعر جنگ امروز با نسل امروزی
 
 
اصلا معاصر نیست
 
 
و برای نسل امروز معنا ندارد؛
 
 
چون این نسل از آن ارزش ها و
 
 
مضمون ها فاصله گرفته است.
 
 
این پریشانی برای نگارش تاریخ ادبی هست
 
 
 و از سوی دیگر یکی از بحرانی ترین مسائل
 
 
برای نویسندگان تاریخ ادبیات معاصر،
 
 
 جای دادن آدم های پرعمر در تاریخ
 
 
ادبیات است که نمی دانند این ها را
 
 
در کجا و کدام دوره جای دهند؟
 
 
آیا باید حذف شوند یا نه؟
 
 
مثلا کسی که در سال ١٣٠٠
 
 
 بر ادبیات تاثیر داشته است،
 
در سال ١٣٥٧ هم داشته و آیا این که باید در
 
زمان خود آثارشان منتشر شود و همان موقع
 
 
 تاثیرشان پیدا شود، یا به
 
 
 قول مرحوم عباس اقبال یک صد سال باید
 
 
بگذرد تا اثر ادبی ماندگاری خود
 
 
 را نشان دهد.
 
 
هم زمانی خودش محل تردید است.
 
 
از سویی تلقی عمده منتقدان ادبی این است
 
 
که در معنای مدرن هم نمی شود
 
 
 
 مفهوم معاصر را طرح کرد؛
 
 
چون دیگر زمانش گذشته است
 
 
 و از سال ١٩٧٠ به بعد چیزی به
 
 
 نام مدرن وجود ندارد.
 
 
 مرحوم قیصر امین پور مسئله ای را
 
 
در کتاب خود «سنت و نوآوری در شعر معاصر»
 
 
 مطرح کرده است که به نظرم شاید اولین
 
 
 کسی باشد که آن را طرح می کند
 
 
و آن این که معاصر بودن را به معنای زنده بودن
 
 
 مطرح می کند و می گوید برخی آثار
 
 
 همچنان معاصرند؛ زیرا موثرند و مفهوم
 
 
معاصر را به معنای مدرن نمی داند؛
 
 
زیرا مدرن بودن الزاما به معنای امروزی
 
 
بودن نیست. امروز حافظ پرفروش ترین
 
 
 است؛ پس باید حافظ معاصر باشد،
 
 
 که نیست. معنای زنده بودن متن یعنی
 
 
 ارزش های مندرج در متن و عناصر زیبایی
 
 
 شناسانه آن زنده و متناسب با گفتمان های
 
 
امروز جامعه باشد.
 
 
 یعنی شعری که تولید می شود،
 
 
 در صورتی امروزی است که با گفتمان های
 
 
 رایج در جامعه هم سو باشد و
 
 
 اگر هم سو و جاری نباشد، دوره متن گذشته است.
 

ضرورت دوره بندی، احساس تغییر است.
 
 
 هرجا که احساس تغییر ظاهر شود،
 
 
 دوره تازه ای شروع می شود. یعنی
 
 
 زمانی که حس کنیم، با نگاه گفتمانی،
 
 
 متنی تولید می شود که متفاوت است،
 
 
 دوره دیگری شروع شده است که حاصل
 
 
 وضعیت و نظام جدیدی با مشخصه های
 
 
 خاص خود است. با ظهور تغییر،
 
 
طبعا فواصل ایجاد می شود.
 
 
 مثلا سنایی در دوره ای با ظهور شعرش،
 
 
 آغازگر عصر جدیدی در غزل و شعر فارسی
 
 
 می شود. یا در دل داستان نویسی
 
 
دوره مشروطه جریان های مختلفی
 
 
 پیدا می شوند.
 
 
 
رمان، داستان کوتاه، قصه و...،
 
 
که هرچه رده بندی ها بیشتر شوند،
 
 
 تمایزها بیشتر و فاصله مورخ ادبی با
 
 
پدیده ها بیشتر می شود
 
 
و این غور در تاریخ منجر به تکثر می شود.
 

مثلا اسماعیل نوری علا در کتابش یک فاصله
 
 
 ١٠ ساله را به سه دوره تقسیم کرده
 
 
و یا سپانلو از سال ١٣١٥ تا ١٣٥٠ را
 
 
یک دوره حساب کرده است.
 
 
این نگاه مورخ ادبی به ادواربندی تاریخ
 
 
 به وضوح نشان می دهد که چقدر مورخ ادبی
 
 
 غور کرده و عوامل تغییر را می شناسد.
 
 
در دوره بندی ها ما عامل مسلط تاریخی را داریم ک
 
 
ه به دو دلیل آن را لحاظ می کنند؛
 
 
یکی این که تاریخ سیاسی
 
 
به ویژه زمینه تاریخ ادبیات است،
 
 
دوم این که شاید برخی،
 
 
عوامل تاریخی را در تغییر موثر می دانند.
 
 
 مثلا سقوط رضاخان در سال
 
 
١٣٢٠ منجر به آزادی قلم و نگارش
 
 جریان رئالیسم سوسیالیستی
 
 
 می شود؛ بنابراین عامل تاریخی
 
 
 عامل تعیین کننده است،
 
 
با این که گاهی مورد نقد است. عامل دیگر،
 
 
 عامل سبک و تحولات زبانی است
 
 
 که در تحقیقات ایرانی تقریبا سبک های
 
 
خراسانی و هندی بیشتر کار شده اند.
 

تحقیقات ایرانی نقطه ضعف بسیار بزرگی دارند
 
 
و آن کلی نگری است که متاسفانه همچنان
 
 
در تحقیقات دانشگاهی دیده می شود.
 
 
 مثلا در داستان نویسی برخی بیشتر نگاه کلی د
 
 
اشته و براساس آن دوره بندی کرده اند
 
 
. عامل سبک و زبان با هم قرین هستند.
 
 
به عنوان نمونه، در رمان های اولیه فارسی،
 
 
 واژه های فرانسوی زیاد می بینیم؛
 
 
چون نویسندگان به اروپا می روند و این
 
 
 واژه ها مد و بعد هم تمام می شوند.
 
 
 عامل انواع ادبی عموما دراین مرگ و
 
 
میر و زاد و ولد قرار دارد و براین اساس، ت
 
 
اریخ ادبی را می نویسند
 
 
. مثلا شعر نیمایی، تولد، اوج و فراز و فرودی دارد.
 
 
 می توانیم بگوییم شعرنیمایی این روزها رو
 
 
 به افول گذاشته و شعر خوب نیمایی
 
 
چندان مشهود نیست.
 
 
حالا ممکن است این انواع
 
 
زمانی دوباره رشد کنند،
 
 
 مثل غزل که زمانی وضعیت خوبی نداشت.
 
 
پس عامل های تاریخ سیاسی،
 
 
 نسل ها، انواع ادبی و سبک و تحولات زبانی
 
 
 در نگاه ادواری به ادبیات معاصر مطرح شدند.
 
 
اولین کسی که دوره بندی را در ادب فارسی
 
 
 مطرح کرد، محمدرضا شفیعی کدکنی بود.
 
 
 اولین دشواری مسئله زمان است.
 
 
دشواری قضاوت درباره زمان حاضر
 
 
همیشه بوده و هست. عامل دیگر تعین ناپذیری ز
 
 
مان، تاویل پذیری عوامل تاریخی
 
 
 و فرهنگی هم هستند. سال ١٣١٥
 
 
در انتشار کتاب های ما آغاز یک دوره است.
 
 
 سالی که «بوف کور» نوشته شده و البته
 
 
 به این اشاره ای نشده است؛ چون «بوف کور»
 
 
 یک تک صداست و ظهور آن جریان خاصی
 
 
 را به وجود نمی آورد، جز این که یک اتفاق بزرگ
 
 
در همان مقطع است.
 
 
یکی از مورخان ادبی هم سال ١٣١٥را به
 
 
 عنوان سال بازگشت محصلان اعزامی
 
 
 به خارج از کشور در نظر گرفته و تاثیرات
 
 
 بازگشت آن ها را مطرح می کند.
 
 
این تأویل پذیری و نوع نگاهی که
 
 مورخان دارند، خودش باعث دشواری هایی
 
 
در نگارش تاریخ ادبی معاصر می شود.
 
 
 تأویل پذیری در همه جا هست و
 
 
در دوره معاصر در ایران بیشتر؛
 
 
 چون در ایران تنوع گرایش های فکری
 
 
 در مورخان تاریخ ادبی بسیار است و
 
 
 گاهی بر سر تاریخ و گاهی بر سر تعیین
 
 
 ارزش ادبی آثار جدال هایی هست.
 
 
عامل دیگر، تاثر مورخ ادبی از ذوق زمانه اش است؛
 
 
 به طوری که انتظار می رود کسی
 
 
 که تاریخ ادبی می نویسد، دیدگاهش
 
 
مقبول واقع شود؛ اما گاهی نمی شود.
 
 
 نوشتن درباره معاصر امر به شدت دشواری است؛
 
 
 چون نویسنده تحت تاثیر دوستی ها
 
 
و دشمنی ها و عنادها قرار می گیرد.
 
 
وب سایت رسمی روزنامه خراسان:
 
 
http://www.khorasannews.com